Απορρυπαντικά = Ρυπαντικά -

Ουσίες των συστατικών τους, επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην υγεία μας

Τα απορρυπαντικά και τα καθαριστικά υλικά είναι προϊόντα καθημερινής κατανάλωσης που σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά την αγορά τους καταλήγουν διαμέσου των αποχετευτικών συστημάτων στο υδάτινο περιβάλλον (υπόγεια νερά, θάλασσα, λίμνες, ποτάμια κλπ) ή αφού περάσουν από βιολογικό καθαρισμό ως λίπασμα εδάφους ή εκεί που δε προβλέπεται απ’ ευθείας στο έδαφος. Είναι πολύ σπουδαίο, τόσο για το χειρισμό όσο και για την επιλογή αυτών των προϊόντων, να γνωρίζουμε τα προβλήματα που δημιουργεί αυτή η κατάληξη. Είναι όμως εξίσου σπουδαίο, να γνωρίζουμε εάν και κατά πόσο επιβαρύνουν το περιβάλλον και την υγεία των εργαζομένων στους χώρους παραγωγής των πρώτων υλών ή των ίδιων των προϊόντων, να γνωρίζουμε κατά πόσο επιδρούν άμεσα ή έμμεσα στην υγεία μας τόσο με την επαφή όσο και με την εισπνοή. Είτε η υγεία μας είτε κάποιες ευαισθησίες μας είναι συνήθως ο πρωταρχικός λόγος που μας θέτει κριτικά απέναντι σ’ αυτά τα προϊόντα. Δε πρέπει όμως να υποτιμηθούν οι άλλοι παράγοντες, όπως οι περιβαλλοντικές συνέπειες, που σε τελική ανάλυση έχουν να κάνουν  και πάλι με την υγεία.

Αν και τα απορρυπαντικά και τα καθαριστικά εξετάζονται αναλυτικά για τις ουσίες που περιέχουν επισημαίνονται μόνο για τις οδηγίες και προφυλάξεις σε περιπτώσεις ατυχημάτων ή κατάχρησής τους. Τι γίνεται όμως με τη χρόνια χρήση αυτών των επικίνδυνων ουσιών όπου τα αποτελέσματα τους εμφανίζονται μετά από χρόνια; Πώς επιτρέπονται σε είδη καθημερινής ανάγκης χημικές ουσίες που έχουν καρκινογόνο, μεταλλαξιογόνο, τερατογόνο δράση ή καταστρεπτικές συνέπειες για το περιβάλλον. Όταν μόνο κατά τους πειραματισμούς θανατώνονται εκατοντάδες ποντίκια, σκυλιά, κουνέλια κ.α. Η βρώση φρέσκων ψαριών θεωρείται από καιρό προβληματική, όχι βέβαια για λόγους χορτοφαγίας, αλλά από την υπερβολική συγκέντρωση βαρέων τοξικών μετάλλων στις θάλασσες, λίμνες και ποτάμια όπου συσσωρεύτηκαν τις τελευταίες δεκαετίες από τη χρήση των απορρυπαντικών και καθαριστικών υλικών και φυσικά και άλλων χημικών προϊόντων.

Τα απαλά και λαμπερά ρούχα, η αστραφτερή κουζίνα, το απολυμασμένο και πεντακάθαρο μπάνιο συνήθως συνοδεύονται και με δερματοπάθειες, αλλεργίες, αναπνευστικά προβλήματα και αντίστοιχα με συνέπειες στο περιβάλλον, όπως βρώμικη θάλασσα, μολυσμένα νερά, μαζικοί θάνατοι ψαριών κλπ.

Τα απορρυπαντικά περιέχουν ένα μεγάλο ποσοστό πρώτων υλών με μοριακή δομή ξένη προς τη φύση, που σημαίνει ότι δεν βιοαποικοδομούνται ή αυτό γίνεται ιδιαίτερα αργά. ¨Έτσι λοιπόν, για τη διάθεση ενός απορρυπαντικού δεν απαιτείται 100% βιοαποικοδόμηση αλλά 90% και αυτό στη πρωτογενή της φάση. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι άν ένα προϊόν έχει λιγότερο από 10% ουσίες που δεν διασπώνται και δεν αφομοιώνονται ουσιαστικά (σε εύλογο χρονικό διάστημα) μπορεί να βαπτισθεί οικολογικό, φιλικό στο περιβάλλον. Ή επίσης χρησιμοποιείται συχνά σε διαφημίσεις η εξοικονόμηση ενέργειας και η φιλικότητα στο περιβάλλον (μερικές φορές με την υποστήριξη περιβαλλοντικών φορέων) και δεν γίνεται λόγος για την μη-βιοδιασπασιμότητα των διαφημιζομένων προϊόντων. Η έννοια της βιοαποκοδόμησης είναι πολλές φορές το κλειδί για να διαπιστώσουμε την οικολογική ταυτότητα αυτών των προϊόντων και η γνώση μας πάνω σ’ αυτή πρέπει να είναι αναλυτική και πλήρης. Ο χρόνος, ο χώρος, τα στάδια, ο τρόπος, η πληρότητα και τα αποτελέσματα της βιοαποικοδόμησης είναι τα καθοριστικά κριτήρια για τις ουσίες που εξετάζονται. Για παράδειγμα η ουσία LAS που χρησιμοποιείται σήμερα περισσότερο στα συμβατικά και σε πολλά "οικολογικά" απορρυπαντικά έχει πρωτογενή αποικοδόμηση 95% και τελική αποικοδόμηση 65% με προσθήκη οξυγόνου (aerob) και χωρίς αυτό (anaerob) δεν βιοαποικοδομείται.

Πίσω από τους όρους τασιενεργά ή επιφανειοδραστικά καμουφλάρονται συνθετικές ουσίες (κατά κανόνα πετροχημικές) εντελώς προβληματικές για τον άνθρωπο και το περιβάλλον τόσο όταν είναι σε μεγάλες ποσότητες όσο και σε μικρές. Τα τασιενεργά είναι οι δραστικές ουσίες των απορρυπαντικών στις οποίες οφείλουν τη καθαριστική τους ικανότητα. Ανάλογα με την δόμηση και την φόρτιση των μορίων τους κατατάσσονται στις εξείς κατηγορίες:

 

α) ανιονικά, β) κατιονικά, γ) μη ιονικά, δ) αμφότερα και ε) native τασιενεργά

α) Ανιονικά. Είναι η σπουδαιότερη ομάδα τασιενεργών για τα απορρυπαντικά και έχει αρνητική φόρτιση των μορίων της. Σπουδαιότεροι αντιπρόσωποι είναι το σαπούνι και το LAS. LAS= γραμμικό θειομένο αλκύλιο (πετροχημικό προϊόν). Η αρνητική του φόρτιση ισορροπείται με την προσθήκη θετικών φορτισμένων τασιενεργών (κατιονικά) και κυρίως με Νάτριο ή Κάλιο. Το LAS σε αντίθεση με το σαπούνι, βιοαποικοδομείται πολύ αργά και όχι πλήρως. Ενώ κατά κανόνα συνοδεύεται με φωσφορικές ουσίες για την αποσκλήρυνση του νερού. Περιεκτικότητα του στο υδάτινο περιβάλλον κατά 0,25 mg/l θα σημαίνει χρόνια καταστροφή των οργανισμών, σύμφωνα όμως με πιο ευαισθητοποιημένες πηγές είναι αρκετή και η δόση των 0,01 mg/l. Στα μεγάλα ποτάμια της Ευρώπης οι μετρήσεις δείχνουν ήδη περιεκτικότητα από 0,01 mg/l-0,05mg/l. Η κατανάλωσή του σήμερα στη Δυτική Ευρώπη ξεπερνά τους 500.000 τόνους το χρόνο.

β) Κατιονικά. Ομάδα τασιενεργών με θετική φόρτιση. Συνοδεύεται από απλά ανιονικά π.χ. χλωρίδιο. Σπουδαιότερος αντιπρόσωπος των είναι DSDMAC= Διστεαρυλο-διμεθυλο-αμμονιοχλωρίδιο. Χρησιμοποιείται κυρίως ως μαλακτικό ρούχων και επίσης στα καλλυντικά φροντίδας. Δε βιοαποικοδομείται.

γ) Μη ιονικά τασιενεργά. Ομάδα τασιενεργών που τα μόρια τους δεν έχουν κάποια συγκεκριμένη φόρτιση. Η εφαρμογή τους γίνεται όλο και πιο διαδεδομένη. Αυτό οφείλεται στη περιορισμένη ευαισθησία τους από τη σκληρότητα του νερού και έτσι μπορούν να δρουν και σε χαμηλές θερμοκρασίες. Μέχρι τώρα κυριαρχεί το ιδιαίτερα ρυπογόνο και επικίνδυνο APEO=Alkylphenolethoxylate. Τα τασιενεργά υπόλοιπά του ακόμη και των νεότερων εφευρέσεων μετά τη πρωτογενή αποικοδόμηση είναι πιο επικίνδυνα και από τα αρχικά τασιενεργά.

δ) Αμφότερα. Ομάδα τασιενεργών που τα μόρια τους είναι φορτισμένα τόσο αρνητικά όσο και θετικά. Είναι περιορισμένης σημασίας για τα απορρυπαντικά. Χρησιμοποιούνται κυρίως στα καλλυντικά και λιγότερο στα καθαριστικά υλικά. Όταν καταλήγουν στο νερό γίνονται ιδιαίτερα τοξικά (κυρίως για τα ψάρια) μολονότι είναι «ανεκτά» από το δέρμα μας. Πολύ πιο σπουδαίας σημασίας είναι η βιοαποικοδόμησή τους. Για παράδειγμα το πετροχημικό τασιενεργό TPS=Tetrapropylenbenzolsulfonat, που χρησιμοποιείται από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και μετά, δημιουργεί επίμονους αφρούς στην επιφάνεια των υδάτων, κάτι που δείχνει πολύ καθαρά τη κακή βιοαποικοδόμησή του. Μόνο με τη προσθήκη διοξειδίου του άνθρακα, βιομάζας, νερού και ανόργανων αλάτων μπορεί να πραγματοποιηθεί η τελική βιοαποικοδόμηση. Συμπυκνωμένα διαλύματα τους είναι ιδιαίτερα ερεθιστικά για το δέρμα. Αλλά ακόμη και στη συνηθισμένη αραίωση οδήγησε νοικοκυρές και επαγγελματίες σε χρόνιες δερματικές παθήσεις, εκζέματα και απολίπανση του δέρματος.

ε) Native τασιενεργά. Νέα ομάδα τασιενεργών που ένα μέρος τους αποτελείται από συνθετικά τασιενεργά και το άλλο προέρχεται από φυσικές πρώτες ύλες, κυρίως κοκολίπος. Όμως αυτές οι φυσικές ύλες, μετά από πολλές χημικές διασπάσεις δεν έχουν καμιά σχέση μ’ αυτή τη φυσική καταγωγή τους. Ήδη κυκλοφορούν και στην Ελλάδα με ιδιαίτερη επιτυχία. Οι διαφημίσεις που αναφέρονται σ’ αυτά τα απορρυπαντικά και καθαριστικά υλικά (π.χ. «από φυσικές πρώτες ύλες» ή παραδεισένια τοπία με φυτείες κοκοφοίνικα) είναι τουλάχιστον χονδροειδής παραπλάνηση. Ο δε τρόπος εκμετάλλευσης των καλλιεργητών των φυτειών θα πρέπει να αποτελέσει μια ξεχωριστή έρευνα και ανάλυση. Ελπίζουμε μέχρι τότε να επιζούν, όχι βέβαια για να έχουμε εμείς τα ρούχα μας καθαρά και σε χαμηλό κόστος.

Εκτός από τα τασιενεργά υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ουσιών, επικινδύνων και μη, που συνθέτουν τα απορρυπαντικά. Όπως:

- Αποσκληρυντικά. Είναι οι διάφορες χημικές ουσίες που δεν επιτρέπουν τη δημιουργία σκληρού «φιλμ» στα ρούχα, από ασβέστιο και μαγνήσιο που εισέρχονται στο πλυντήριο με το νερό (γι’ αυτό συνιστάται πλέον να μπαίνει το απορρυπαντικό στο κάδο με τα ρούχα και το αποσκληρυντικό ξεχωριστά στην είσοδο του νερού). Έτσι το απορρυπαντικό γίνεται πιο αποτελεσματικό. Ο πιο εφικτός, οικολογικά, τρόπος είναι η αποσκλήρυνση του νερού με μηχανικά μέσα, δηλ., με μεταλλάκτη ιόντων στο πλυντήριο ή στην εγκατάσταση. Οι ουσίες που κυριαρχούν στα διάφορα αποσκληρυντικά σκευάσματα είναι τα φωσφορικά άλατα, που προκαλούν ευτροφισμό του υδάτινου περιβάλλοντος (ως λίπασμα υψηλής δράσης), με τελικό αποτέλεσμα την νέκρωσή του. Η πλέον διαδεδομένη ουσία που υποκαθιστά τα φωσφορικά άλατα και θεωρείται περισσότερο ανεκτή για το περιβάλλον είναι ο Ζεόλιθος Α. Αμφισβητείται όμως από οικολογική άποψη σε ότι αφορά την περιεκτικότητά του σε αλουμίνιο και για τα υπολείμματα που δημιουργούνται κατά τη παραγωγή του. Το ΝΤΑ (Νιτριολοτριακό οξύ)  είναι επίσης αποσκληρυντικό ως φωσφορικό υποκατάστατο. Έχει προβληματική βιοαποικοδόμηση. Επαναδραστηριοποιεί βαριά τοξικά μέταλλα που είχαν κατακαθίσει και «αδρανοποιηθεί» στο βυθό.

- Βελτιωτικά λάμψης χρωμάτων - υπερλευκαντικά. Είναι συνθετικές χρωστικές ουσίες που σχηματίζουν ένα χημικό φιλμ στην επιφάνεια των υφασμάτων και έτσι δημιουργούν προσωρινά οπτικό εφέ (αστραφτερό λευκό). Εκτός από το να είναι περιττά, βιοαποικοδομούνται πολύ δύσκολα και ελέγχονται για δερματικά προβλήματα.

- Ενισχυτικά πλύσης και καθαρισμού. Σ’ αυτή τη κατηγορία υπάρχουν τα ενισχυτικά με βάση το χλώριο και τα ενισχυτικά με βάση το οξυγόνο για τα απορρυπαντικά ρούχων, ενώ στα καθαριστικά εκτός από χλώριο υπάρχουν ισχυρές αλκαλικές ουσίες που είναι λιγότερο επικίνδυνες. Στα ενισχυτικά των απορρυπαντικών με βάση το οξυγόνο, η συνηθισμένη χημική ουσία είναι το Perborat. Προβληματικό λόγω της περιεκτικότητάς του σε βόρακα που καταστρέφει την βλάστηση. Νέα εναλλακτική λύση είναι η σόδα με ενεργό οξυγόνο (Natriumpercarbonat). Πρέπει να χρησιμοποιείται πολύ οικονομικά. Αν και δεν ανήκει στις λεγόμενες «ήπιες» πρώτες ύλες, λόγω της διαδικασίας παραγωγής της είναι προς το παρόν το μόνο αποδεκτό ως οικολογικό λευκαντικό και εφόσον δεν περιέχεται εκ των προτέρων μέσα στο βασικό απορρυπαντικό. EDTA = Αιθυλο-διαμινο-τετραοξικό οξύ. Οργανική χημική ουσία που ρυθμίζει την έγκαιρη δράση των ενισχυτικών που περιέχουν τα απορρυπαντικά για όλες τις θερμοκρασίες. Δε βιοαποικοδομείται και επαναδραστηριοποιεί τα βαρέα τοξικά μέταλλα που έχουν κατακαθίσει στο πυθμένα των λιμνών, των ποταμών και της θαλασσών.

- Ένζυμα. Ουσία πρωτεΐνης που προέρχεται από βακτηρίδια και παράγεται μόνο σε μεγάλες τεχνικές εγκαταστάσεις και ήδη από καιρό με γενετική μέθοδο. Επιταχύνουν και κάνουν αποτελεσματικότερη τη δράση των απορρυπαντικών στις χαμηλές θερμοκρασίες ενώ στις υψηλές απενεργοποιούνται. Κατά τη παραγωγή τους επιβαρύνεται επικίνδυνα η υγεία των εργαζομένων. Επίσης υπάρχει κίνδυνος ανάπτυξης δερματικών ευαισθησιών από την επαφή με ρούχα που πλύθηκαν με απορρυπαντικά τα οποία περιέχουν ένζυμα.

- Αντιοξειδωτικά. Ουσία πολλών απορρυπαντικών (κυρίως αργίλιο νατρίου) που προστατεύει τα μεταλλικά μέρη του πλυντηρίου από την οξείδωση. Σε μοντέρνα πλυντήρια από ανοξείδωτα μέταλλα είναι περιττό.

- Συντηρητικά, αρωματικά, απολυμαντικά. Αν και βρίσκονται σε μικρές αναλογίες πρέπει όσο το δυνατόν γίνεται να αποφεύγονται. Όλα μπορούν να προκαλέσουν αλλεργίες και επιβαρύνουν πρόσθετα το περιβάλλον.

Ο κατάλογος των ουσιών που χρησιμοποιούνται στα απορρυπαντικά είναι μακρύς και κάθε μέρα προστίθενται και νέες ουσίες, από τις οποίες γνωρίζουμε ελάχιστα για τις συνέπειές τους. Η περιορισμένη χρονική διάρκεια των πειραμάτων σε ζώα δεν αρκεί στην ουσία και είναι μόνο ενδεικτική. Η παραγωγή και η διάθεση αγνώστων ουσιών είναι σκανδαλώδης και εγκληματική θέτοντας φύση, άνθρωπο και ζώα υπό πειραματισμό. Μια υπεύθυνη στάση για το μέλλον, μπροστά στην ανεπανόρθωτη και ολοκληρωτική καταστροφή που συντελείτε, απαιτεί στροφή 180 μοιρών. Τόσο η βιομηχανία όσο και εμείς σαν καταναλωτές πρέπει να στραφούμε σε ηπιότερα μέσα, κοντινότερα στη φύση ακόμη κι αν χρειαστεί κάτι τέτοιο να έχει κόστος.

Από αρχαιοτάτων χρόνων ο άνθρωπος χρησιμοποιούσε το σαπούνι δίχως να μολύνει το περιβάλλον και την υγεία του. Με την ανακάλυψη του πετρελαίου και των δυνατοτήτων του η εξέλιξη επικεντρώθηκε πάνω στα παράγωγά του. Άπειρα προϊόντα που μέχρι τότε παρασκευάζονταν κυρίως από φυσικές ύλες όπως φάρμακα, καλλυντικά, απορρυπαντικά, χρώματα, βερνίκια, υφάσματα, λιπάσματα κ.λπ. εγκαταλείφθηκαν και έτσι σταμάτησε ουσιαστικά η εξέλιξη φυσικών προϊόντων, για να αντικατασταθούν από τα προβληματικά παράγωγα του πετρελαίου και από άλλες συνθετικές ουσίες. Όλα αυτά, για το υποτιθέμενο φθηνότερο κόστος, την αλλοτριωμένη ευκολία και άνεσή μας, τη τεχνολογία του εύκολου και άνισου κέρδους, για την εξουσία της τεχνολογίας. Δεν υπάρχουν πλέον λόγοι, εκτός από ματαιοδοξία, που να στηρίζουν την άποψη πως δεν είναι αναγκαία μια τέτοια αλλαγή. Αντίθετα υπάρχουν χιλιάδες άλλοι λόγοι, που μας αναγκάζουν πλέον, να στραφούμε στη κατεύθυνση για την επανάκτηση των φυσικών όρων ζωής. Η στροφή έχει ήδη αρχίσει να γίνεται και αποτελεί πνοή αισιοδοξίας. Οφείλουμε να την υποστηρίξουμε.

Τι προτείνουμε; Όσον αφορά τη μπουγάδα και τη καθαριότητα:

Όπου μπορούμε να έχουμε εξίσου καλά αποτελέσματα με μηχανικό τρόπο και χωρίς χρήση χημικών υλικών, είναι η οικολογικότερη λύση. Όταν επιλέγουμε ένα απορρυπαντικό, να το επιλέγουμε με βάση τη σύνθεσή του. Αποφύγετε τα απορρυπαντικά με κατιονικά τασιενεργά. Αποφύγετε τα φωσφορικά. Αποφύγετε τα μαλακτικά. Υπάρχουν και απλές λύσεις. Αναζητήστε τη σύνθεση των προϊόντων στην ετικέτα τους. Όταν δεν αναγράφεται απαιτήστε να μάθετε τα συστατικά του προϊόντος από την εταιρεία παρασκευής του ή από τον αντιπρόσωπο της, εν ανάγκη επικαλεσθείτε αλλεργική ευαισθησία. Όταν κρύβεται δε σημαίνει προστασία της μυστικής συνταγής από τους ανταγωνιστές, αλλά απόκρυψη της επικινδυνότητας. Μην αγοράζετε προϊόντα που δε ξέρετε τι περιέχουν. Προτιμήστε τα απορρυπαντικά που στηρίζονται σε αγνά σαπούνια. Προτιμήστε αυτά που δεν περιέχουν όλα σε ένα, αλλά αυτά που εφαρμόζουν το σύστημα της αλληλοσυμπλήρωσης, δηλαδή ξεχωριστά κάθε είδος (βασικό απορρυπαντικό, αποσκληρυντικό, ενισχυτικό, άρωμα). Ζητήστε από τους υπευθύνους των εταιρειών να σας πουν τι συνέπειες έχει στο περιβάλλον και στην υγεία το προϊόν τους.

Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για τα παραπάνω στοιχεία είναι: „Das Umweltlexikon“/ Katalyse e.V., Ινστιτούτο εφαρμοσμένης περιβαλλοντικής έρευνας και „Plädoyer für eine Sanfte Chemie“, Hermann Fischer, χημικός, ιδρυτής των εταιρειών AURO και ΑΒΑΧ (ΑWALAN), βραβείο WWF ως Ökomanager 1992.

Γιαννακόπουλος Νικόλαος